Carmina de laudibus Estensium (Pastoralia)

di Matteo Maria Boiardo

I

Syringa incipit. Collocutores Pan, Poeman.

PAN

Sum deus et nemorum custos, mea numina servant

Menalus et viridis celeberrima silva Lycaei

et iuga frondosis Nonacria consita plantis.

Liquimus Arcadiam, namque illic dulcia rumpunt

carmina diverso crepitantia tympana cantu.

Tum Scytha pascentes per florida rura capellas

abstrahit et dominos, viduantur pascua dulci

carmine et abductis squalescunt arva iuvencis,

ilicet exosi strepitus et tristia bella

venimus ignotas Tirrheni ad fluminis undas

pascuaque ancipiti iampridem subdita Iano.

Hic meus errantes servabat Tityrus haedos

rustica divino permulcens pectora cantu,

cuius et attonitae stupuerunt carmina lynces

blandaque terribiles tenuerunt verba leaenas.

Dum tamen horrentis acies et praelia tentat

dicere, deseruit calamos ceu Strymonis undis

candidus infecto suspirat carmine cignus.

Nunc tibi, nam virides sordent sine cantibus umbrae,

tradere dignamur pastoria sibila, Poeman.

Tu modo per silvas vestigia nostra secutus

horrida Mavortis contingere tela caveto:

nostra sed a nostro ducantur numine verba.

POEM.

Sic tua Partheniae venerentur numina nymphae

frigidaque Arcadiae regio, sic turgida puri

flumina Ladonis venerentur et arduus Azan!

Maxime pastorum custos, te cedere fas est:

maius ab aethereo numen mihi missus Olympo

inclitus Alcides; illi mea munera sunt haec

candida purpureum variantia mala colorem.

Illum ego seu calamis, liquido seu gutture ludam,

laudibus exornans meritis super omnia tollo:

sit licet ille tuo cantari carmine dignus,

nec mea Sicanios moduletur tibia cantus.

PAN

Cedimus et solo superari nomine fas est

Herculis, hoc etenim silvas ac pascua nomen

solvit, et horrendi fortissima colla leonis

fregit et a Libycis Antaeum sustulit arvis.

Nil iuvat aeripedem cervam fuga, nil iuvat hydram

crescere. Quid referam Cretaei cornua tauri

fracta? Quid Hesperii felicia poma draconis

totque sub Herculeo pacatas robore terras?

Hic novus Alcides, patriis non degener actis,

rettulit Herculeum meritisque et nomine nomen;

qui licet Estensi sit natus sanguine et altis

inclita maiorum decorentur gesta trophaeis,

non tamen huic quisquam sese generosus avorum

conferet, ille licet redeat qui cuspide Mauros

perculit imbelles Hispanaque contudit arma.

At nova praeclari canerem si principis acta

stridula pascentes turbarent classica tauros;

sed Iovis imperio nunc dulcia linquimus arva,

grataque formosis Mutinensia rura Napaeis.

Tradimus hos igitur calamos, quibus addere sensus

montibus et rigidis poteris dare pectora saxis.

Thracius his Getico deduxit vertice silvas

Orpheus, his Siculi celeberrima carmina vatis

flumina praecipiti tenuerunt concita cursu.

POEM.

Quae tibi tam caro reddam pro munere? Quaenam

thura vel Eois nascentia cinnama campis

reddere sufficiant tanto pro munere grates?

Attamen hoc unum super omnia, dive, rogamus,

quo sine nil prosunt oblatae dona cicutae:

ut comes interea venias dum prima canemus

carmina et incipiam levibus dare sibila cannis.

PAN

Incipe, vicinam comites via ducit ad urbem.

POEM.

"Dicite, Naiades nymphae, si forte per agros

obvius Alcides fuerit: me ferreus ille

liquit et umbrosis pavidam me credidit antris;

dicite, sic nitidi fontes et flumina certent

ludere, et innocui vestigia lambere pisces.

Quid fugis incassum? Non te mihi turbida ripis

flumina, non totis rapient cum montibus Alpes.

Me fugis? Ah quondam puerum per saxa nivesque,

per iuga, per vacuos saltus male sana sequebar,

nec tamen aut fusco fueram male grata colore,

nec niger obscuro pendebat vertice crinis.

Quid mihi forma decens, si te, mea sola voluptas,

non libet hac mecum pariter considere ripa?

Huc ades, hic liquidi labuntur fluminis undae,

et viret aprico genialis gramine tellus.

Aspice: formosae circumstant littora pinus

blandaque summissis aspirat flatibus aura.

Credimus, an totis facies infixa medullis

Herculis eludit? Meus, en meus advenit ille!

PAN

Ardua marmoreo iam dudum culmine turris

cernitur: haec Mutina est. Ingentia respice, Poeman,

moeniaque et pinnas et culmina celsa domorum.

POEM.

Cernimus, ast alias iamdudum vidimus urbes

et quibus edidici dicatur brassica caulis,

non tamen hanc umquam me sors mea duxit ad urbem

nec patet Herculeo radiet qua regia culmo.

PAN

Dicam ego, tu vigili quae dicam suscipe mente.

Proxima vicini cum primum culmina pontis

liqueris, haec recto ducet te semita cursu,

crux tibi quadrivio donec sese ardua campo

offeret, hinc laeva tandem se parte decori

Herculis aula tibi celebrataque tecta patebunt.

Sed satis et nimium tenuerunt verba: timendum est

candida ne niveae claudantur limina portae.

red. G

PAN

Sum deus et nemorum custos, mea numina servant

Menalus et viridis celeberrima silva Lycaei

et iuga frondosis Nonacria consita plantis.

Liquimus Arcadiam, namque illic dulcia rumpunt

carmina diverso crepitantia tympana cantu.

Tum Scytha pascentes per florea rura capellas

abstrahit et dominos, viduantur pascua dulci

carmine et abductis iam squallent arva iuvencis,

ilicet exosi strepitus et tristia bella

vidimus ancipiti quae quondam subdita Iano

pascua, et ad notas iamdudum Tibridis undas

flevimus: hic olim, teneros dum Tityrus haedos

colligit, arguta cecinit mea carmina cantu

montibus Ausoniis, sed dum cupit aspera Martis

praelia et ingenti sordentes pulvere turmas

dicere deserui calamos ceu Strymonis undas.

POEM.

Sic tua Partheniae venerentur numina nymphae

frigidaque Arcadiae regio, sic turgida puri

flumina Ladonis, veneretur et arduus Azan.

Maxime pastorum custos, te cedere fas est:

maius ab aethereo numen mihi missus Olympo

inclitus Alcides; illi mea munera sunt haec

candida purpureum variantia poma colorem.

Illum ego seu calamis, liquido seu gutture ludam,

laudibus exornans meritis, super aethera tollo:

sit licet ille tuo cantari carmine dignus,

nec mea Sicanios moduletur tibia cantus.

PAN

Cedimus et solo superari nomine fas est

Herculis: hoc etenim silvas et pascua nomen

iampridem implevit, fortissima colla leonis

fregit et Antaeum fatalibus abstulit arvis.

Nil iuvat aeripedem cervam fuga, nil iuvat hydram

crescere. Quid referam Cretaei cornua tauri

fracta? Quid Hesperii felicia poma draconis

totque sub Herculeo pacatas robore terras?

POEM.

Hic novus Alcides, patriis non degener actis,

rettulit Herculeum meritis et nomine nomen;

qui licet Estensi sit natus sanguine et altis

inclita maiorum decorentur gesta trophaeis,

non tamen huic quisquam sese generosus avorum

conferet, ille licet redeat qui cuspide Mauros

perculit audaces Hispanaque contudit arma;

at nova praeclari canerem si principis acta

horrida pascentes turbarent classica tauros.

PAN

Tradimus hos igitur calamos, quibus addere sensus

montibus et rigidis poteris dare pectora saxis.

Thracius his Getico deduxit vertice silvas

Orpheus, hic Siculi celeberrima carmina vatis

flumina praecipiti tenuerunt concita cursu.

POEM.

Quae tibi tam caro reddam pro munere? Quaenam

thura vel Eois nascentia cinnama campis

reddere sufficiant tali pro munere grates?

Te tamen hoc unum super omnia, dive, rogamus

(quo sine quid prosunt oblatae dona cicutae?):

ut comes interea venias dum ludere primo

carmine et incipiam levibus dare sibila cannis.

PAN

Incipe, vicinam comites via ducet ad urbem.

POEM.

"Dicite, Naiades nymphae, si forte per agros

obvius Alcides fuerit, nam ferreus ille

liquit et umbrosis pavidam me credidit antris;

dicite, sic nitidi fontes et flumina circum

errent, ac muti saliant prope littora pisces.

Quid fugis incassum? Non te mihi turbida ripis

flumina, non totis rapient cum montibus Alpes:

me fugis immitis. Puerum per saxa, per undas,

per iuga, per saltus quae te male sana requiro,

nec tamen aut fusco tibi sum male grata colore,

nec niger incompto dependet vertice crinis;

at quid forma iuvat, si te, mea sola voluptas,

non libet hac mecum pariter considere ripa?

Huc ades, hic liquidi labuntur fluminis undae

et viret aprico genialis gramine campus.

Aspice, formosae circumstant littora pinus

blandaque submissis aspirat flatibus aura.

Credimus, an totis facies infixa medullis

Herculis eludit? Meus, en meus advenit ille!"

PAN

Ardua marmoreo iamdudum culmine turris

cernitur: haec Mutina est. Ingentia respice, Poeman,

moeniaque et pinnas et culmina celsa domorum.

POEM.

Cernimus, atque alias non unas vidimus arces,

et tamen hanc nunquam me sors mea duxit ad urbem

nec notum Herculeo radiet qua regia tecto.

PAN

Dicam ego, tu memori quae dicam mente repone.

Proxima vicini cum primum culmina pontis

liqueris, haec recto ducet te semita cursu,

crux tibi quadrivio donec sese ardua campo

offeret, hinc laeva tandem se parte verendi

Herculis aula tibi celebrataque tecta patebunt.

Iam satis ac nimium tenuerunt verba: timendum est

candida ne aeratae claudantur limina portae.

II

Phyliroe incipit. Collocutores in hac Tityrus, Lynces et Bargus.

TIT.

Vos eritis silvae testes, vos flumina vosque

numina silvarum, tuque, o clarissime Titan,

vos eritis testes mortem quod demorer ultra

invitus, pigeat quod tristem ducere vitam;

namque meum sidus postquam fera fata tulerunt

Phyliroemque meis oculis spectare negatum,

vivere quid libeat? Quid tantis tundere caelum

amplius alloquiis immotaque numina prodest?

LYN.

Quale sonat dulci turtur viduata marito

carmen et aeriae celso de vertice quercus

argutos iterat questus et flebile cantat,

tale sub adverso cecinit modo conditus antro

Tityrus et, caram moerens abiisse puellam,

crudeles superos, crudelia sidera dicit.

Quare hoc si placeat positi sub caespite, Barge,

fervida solicitae capiamus vulnera mentis.

BARG.

Quis Deus optanti, quis te mihi, Tityre, casus

obtulit? Arrident nostris bona numina votis.

Siste gradum, Lynces: non me Rhodopeius aeque

detineat vates, non me vocalis Arion

carmine mirantem solitus delphina movere.

TIT.

Felix qui cara pariter comitante puella

tartareas sedes nigrique Acherontis ad undam

devenit: optatos non illum cernere vultus

infernae prohibent leges, non ille dolore

angitur assiduo, nec mortem perditus orat.

Quid non esse velim? Pecudes sua gramina pascunt,

laeta saginatus iacet ad praesepia taurus,

libera per campos curisque soluta vagatur

cerva, et aves vacuum volitant per inane, marinos

per fluctus placidi ludunt, per flumina pisces;

at me durus Amor, rubro seu littore Phoebus

tollitur Hesperiis idem seu conditur oris,

urget, et in nostro fixi stant pectore vultus

et flavi crines et candida colla puellae.

Illam ego per silvas, illam per saxa nivesque

aspicio: ah puris quotiens offertur in undis,

montibus ah quotiens viridique sub arboris umbra!

LYN.

Barge, quid Aoniis cantaret blandius antris

Dircaeus vates, acri seu captus amore

mulceret tenues modulatis versibus auras,

seu vulsas rupes et grandia carmine saxa

duceret ac tremulis montana cacumina silvis?

BARG.

Miraris? Pulchram si cernere fata dedissent

hanc tibi Phyliroem, fluerent tibi carmina, Lynces,

tigribus et torvis lacrimas motura leaenis.

TIT.

Quid iuvat in terris ablata degere vita,

semper et assiduis superos lassare querelis?

Postquam (dulce nihil sperent mea lumina) ... postquam

lux mea luce caret, fortes agitare palaestras

odimus et trepidis pedicas componere cervis;

nec nos Pierii cantus, nec carmina, nec nos

oblectant agiles per florida rura choreae;

quaeque olim fuerant animo gratissima nostro

sordent: at vacuos per pascua longa recessus

quaerimus et pavidis pendentia saxa ruinis.

Ite procul, pecudes, procul hinc, mea cura capellae:

solus ego ad solos gemitus effundere montes

vadam, si lacrimis insanus cesserit ardor.

Me iubar exoriens, me sidera tota gementem

aspicient, hiemis seu frigora dura ruentem

Tixiniam sistent, seu torrida venerit aestas.

Ite procul, pecudes, procul hinc, mea cura capellae:

demens qui lacrimis crudeles cedere Parcas

credis! Threicii non si tibi carmina vatis

optatam poteris verbis accersere mortem.

Vos, montes, potius, potius miserescite, rupes,

obruite miserum huc tantisque exsolvite curis.

Sed quid ego incassum surdis mea carmina fundo

rupibus? Insanos tollet mors una dolores.

Hic vel ab arguto subiecta in flumina saxo

deferar aut altis venientem turbida ripis

unda feret Situlae. Tu, nostri causa doloris

nympha, vale: pecudes, saltus, armenta, valete.

LYN.

Surgamus ne forte dolor iam saevius urgens

praecipites saxis artus dare cogat amantem.

Tityre, quid tecum sola sub rupe volutas?

Quid tantum lacrimis divosque hominesque lacessis?

Quis tibi finis erit? Viventia lumina pacem

abstulerant, eadem pacem tibi mortua demunt.

Sit pudor insano tantum indulgere dolori.

TIT.

Iamdudum, Lynces, perii cum candida caelum

Phyliroe subiit, miserum nunc perdere mens est

corpus et ablatae comitem me iungere divae.

BARG.

Ah quid ais? Quo te tantum rapit improbus ardor?

Quae tibi causa necis? Periit tua maxima cura

Phyliroe, quod tu laetari, Tityre, debes:

illa, bonum numen, superum formosa deorum

alloquio fruitur, flentem et te moeret ab alto.

TIT.

Scimus et haec animo iamdudum, Barge, videmus

omnia, sed dulces quoniam me cernere vultus

dii prohibent, rursus flagranti in pectore curae

ardentes subeunt, damnatae et taedia vitae.

LYN.

Morte mori certum est, sed longe tristius illa

est aliquid: sonti scelerum tibi cernere diras

ultrices dabitur, coeptum depone furorem.

Quin potius placidis mecum secede sub umbris

Phyliroemque tuam meritis tollemus ad astra

laudibus: alterno resonabunt carmine valles.

TIT.

Perge, sequar: forsan melior fortuna paratur.

red. G

TIT.

Vos eritis silvae testes, vos flumina vosque

numina silvarum, tuque, o clarissime Titan,

vos eritis testes mortem quod demorer ultra

invitus, pigeat tristem quod ducere vitam;

namque, meum sidus postquam fera fata tulerunt

Phyliroemque meis oculis spectare negatum,

vivere quid libeat? Quid tantis tundere caelum

amplius alloquiis immotaque numina prodest?

LYN.

Quale sonat dulci turtur viduata marito

carmen et aeriae celso de vertice quercus

argutos iterat questus et flebile cantat,

tale sub adverso cecinit modo conditus antro

Tityrus et, caram moerens abiisse puellam,

crudeles superos, crudelia sidera dicit.

Hoc si forte placet, positi sub caespite, Barge,

aspera sollicitae discamus vulnera mentis.

BARG.

Quis deus optanti, quis te mihi, Tityre, casus

obtulit? Arrident nostris bona numina votis.

Siste gradum, Lynca: non me Rhodopeius aeque

detineat vates, non me vocalis Arion,

carmina mirantem solitus delphina movere.

TIT.

Felix qui cara pariter comitante puella

tartareas sedes nigrique Acheruntis ad undam

descendit: gratos non illum cernere vultus

infernae prohibent leges, non ille dolore

angitur assiduo nec mortem perditus orat.

Quid non esse velim? Pecudes sua gramina pascunt,

laeta saginatus iacet ad praesepia taurus,

libera per campos curisque soluta vagatur

cerva, et aves vacuum volitant per inane, marinos

per fluctus placidi ludunt, per flumina pisces;

at me durus Amor, rubro seu littore Phoebus

tollitur Hesperiis seu idem conditur oris,

urget, et in nostro fixi stant pectore vultus

et flavi crines et candida colla puellae.

Illam ego per silvas, illam per saxa nivesque

aspicio: ah puris quoties offertur in undis,

montibus ah quotiens viridique sub arboris umbra!

LYN.

Barge, quid Aoniis cantaret blandius antris

Dircaeus vates, acri seu captus amore

mulceret tenues modulatis versibus auras,

seu vulsas rupes et grandia carmine saxa

duceret ac tremulis montana cacumina silvis?

Desine mirari: pulchram si fata dedissent

Phyliroem aspicere, effluerent tibi carmina, Lynca,

tigribus et torvis lacrimas motura leaenis.

TIT.

Quid iuvat in terris ablata degere vita,

semper et assiduis superos lassare querelis?

Postquam (dulce nihil sperant mea lumina) ... postquam

lux mea luce caret, fortes agitare palaestras

odimus et trepidis pedicas componere cervis;

nec nos Pierii cantus nec carmina, nec nos

oblectant agiles per florea rura choreae,

quaeque olim fuerant animo gratissima nostro

iam sordent: vacuos per pascua longa recessus

quaerimus et pavidis pendentia saxa ruinis.

Ite procul, pecudes, procul hinc, mea cura capellae:

solus ego ad solos gemitus effundere montes

vadam, si lacrimis insanus desinat ardor.

Me iubar exoriens, me sidera cuncta gementem

aspicient, hiemis seu frigora dura ruentem

Tixiniam sistent, seu torrida suxerit aestas.

Demens, qui lacrimis crudeles cedere Parcas

credis! Threicii non si tibi carmina vatis

carminibus valeas optatam accersere mortem.

Vos, montes, potius, potius miserescite, rupes,

obruite hunc miserum tantisque exolvite curis.

Sed quid ego incassum surdis mea carmina fundo

rupibus? Insanos tollet mors una dolores.

Pronus ab exosis subiecta in flumina saxis

deferar, inque imo submersum turbida fundo

unda teget Situlae. Tu nostri causa doloris,

nympha, vale: pecudes, saltus, armenta, valete.

BARG.

Surgamus ne forte dolor iam saevius urgens

praecipites saxis artus dare cogat amantem.

LYN.

Tityre, quid sola tecum sub rupe volutas?

Quid tantum lacrimis divosque hominesque lacessis?

Quis tibi finis erit? Viventia lumina pacem

abstulerant, eadem pacem tibi mortua demunt.

Sit pudor insano tantum indulgere labori.

TIT.

Iamdudum, Lynca, perii cum candida caelum

Phyliroem subiit, miserum nunc perdere mens est

corpus et ablatae comitem me adiungere nymphae.

BARG.

Ah, quid ais? Te tantum ergo rapit improbus ardor?

Quae tibi causa necis? Num quod tua maxima cura

Phyliroe periit? Laetari, Tityre, debes:

illa quod et superum numen formosa deorum

aspicit et flentem caelo te moeret ab alto.

TIT.

Scimus et haec animo iamdudum, Barge, videmus

omnia, sed dulces quoniam me cernere vultus

dii prohibent, rursus flagranti in pectore curae

ardentes subeunt, damnatae et taedia vitae:

morte mori certum est.

BARG.

Sed longe tristius illa

est aliquid: sonti scelerum tibi cernere dirae

ultrices dabitur, non quae cupis ora puellae.

Quin potius placidis mecum secede sub umbris

Phyliroemque tuam meritis tollemus ad astra

laudibus: alterno resonabunt carmine valles.

TIT.

Perge, sequar: forsan melior fortuna paratur.

III

Eripoemenon incipit. Collocutores Poeman, Hercules, Silvanus

POEM.

Alter ab Arcadia, Siculis de montibus alter

venimus, Herculei dudum quo nominis usque

fama venit: placidas alternis cantibus aures

ne pigeat praebere, dabunt haec carmina forsan

nomen in extremis victurum finibus olim:

sic et Dardanii iuvenes et pulcher Adonis

ignotos inter saltus et pascua noti:

accipe nos igitur, princeps invicte, paratos

versibus et dulci pariter contendere cantu;

sic tua te virtus et dextrae insignia fortis

aeternum terris servent, sic aurea nobis

saecula et innocui vigeant, te principe, mores.

HERC.

Quin agite et viridi mecum considite in herba,

et varios inter flores alterna ciete

carmina? Tuque prior, primum mihi cognite Poeman,

incipe; carminibus totidem, Silvane, sequeris.

POEM.

Horrida diffugiunt glacialis tempora brumae

et nivibus positis placidi mitescere montes

incipiunt, pariter solitus mihi crescere fervor

incipit: incipiam pariter cantare Cytherim.

SILV.

Seu ver florigerum, seu torrida venerit aestas,

sive erit autumnus, hiemis seu frigora, semper

diceris nostris, Cardelia, versibus: et te

silvestres referent a nostro carmine picae.

POEM.

Solibus hibernis, aestiva blandior umbra,

blandior his undis et dulci blandior aura,

huc ades, o mea cura: quid est? Quo silva moretur?

Illa riget dumis, virides tenet illa colubros.

SILV.

Rupibus asperior, ventosa surdior unda,

et levibus foliis volucrique incertior Euro,

quid tam lenta venis? Quid enim est? Quo silva moretur?

Illa tenet colubros, duris riget illa rubetis.

POEM.

Hic nivei flores, croceis variantibus illos,

hic umbrae tenues, quas frondea porrigit arbor,

et puri fontes et gramina laeta Cytheri:

tecum hic quam libeat placidam deducere vitam!

SILV.

Tecum ego dumosos colles et terga nivosae

alpis et abrupta qua pendet rupe Fananum

quaque magis rigidi consurgunt saxa Lonati,

tecum ego desertas colerem, Cardelia, silvas.

POEM.

Quae iuga, qui colles, qui vos tenuere recessus,

dicite, Hamadryades, superis cum cessit ab oris

candida Phyliroe? Lacrimis rorare supremos

ite, piae, cineres et dona novissima ferte.

SILV.

Fleverunt moestae crudelia funera nymphae,

Phyliroes tumulum lacrimis sparsere, rosisque

et ferrugineas violas et candida circum

lilia purpureosque piae posuere hyacinthos.

POEM.

Diligit et versus et carmina nostra Cytheris,

nam modo cum canerem cantus lasciva notabat,

spectari et cupiens corylos agitabat et inde

visa sub umbrosis latitabat pendula ramis.

SILV.

At mea me solum spirat Cardelia, solum

ardet, nam levibus quotiens per plana veredis

auritos agitem lepores aut retia servem,

haec furtim sequitur venantemque aemula servat.

POEM.

Quid non cogat Amor? Tunc dicere carmina primum

coepimus et primum meditatos fundere versus

ille dedit cantus nobis artemque loquendi,

Castaliis melior nymphis et Apolline maior.

SILV.

Primus Amor docuit varias componere voces

et dare disparibus resonantia verba cicutis,

primus et insuetos querulo de gutture cantus

duxit et argutas docuit cantare volucres.

POEM.

Pastores, avidas fluvio prohibete capellas

atque arcete procul pecudes, mala vipera ripas

incolit: ah miseris ne forte occurrat et atros

adiciat morsus et tristia vincula nectat!

SILV.

Huc, pueri, cohibete greges, ubi plurima surgunt

gramina et horrenti pecudes defendit ab Euro

collis, et Herculeo tuti sub nomine saltus

nec varias metuunt vulpes nec bella luporum.

POEM.

Hic aestu pereunt fontes, sine gramine tellus

tristis inersque iacet, morbo periere capellae

et steriles raris resonant mugitibus agri,

ut novus Alcides nostris discessit ab oris.

SILV.

Piniferi elato laetantur vertice montes,

laetantur silvae, varios laetissima tellus

effundit flores, gaudent volucresque feraeque

Herculis adventu, gaudent armenta pecusque.

HERC.

Iam satis alterno pugnatum carmine, iam nox

nigra subit, grates vobis persolvere dignas

est animus: paribus certantes versibus ambos

ex aequo parili donandos munere duco.

Accipite hos igitur corsa de matre gemellos

pugnaces catulos: fures turbamque luporum

nocte sub oscura tuti temnetis, et iidem

per silvas comites perque horrida saxa fugacem

latratu capream laqueis incombere cogent.

SILV.

Dii tibi pro nobis quae nos non possumus ipsi

reddant, sed tenues si quid cantare cicutae

hae poterunt, totis, princeps, cantabere silvis.

Te fluvii celeres nostrique cacumina montis

laeta canent, nec tam vocali carmine Daphnis

notus erit, quamquam formoso nobilis ore

fulgeat et puris nomen sibi poscat in astris,

nec qui flaventes hedera cohibente capillos

incedit curru, domitoque insignis Eoo

ad iuga virgatas cohibet considere tigres.

Sed iam crebra polo collucent sidera: eamus.

red. G

POEM.

Alter ab Arcadia, Siculis de montibus alter

venimus, Alcide, quo dudum nominis usque

fama tui venit: placidas ne cantibus aures

te pigeat praebere, dabunt haec carmina forsan

nomen in extremis victurus finibus olim.

Sic et Dardanii iuvenes et pulcher Adonis

ignotos inter saltus et pascua noti:

accipe nos igitur, princeps invicte, paratos

versibus et dulci pariter contendere cantu;

sic tua te virtus et dextrae insigna fortis

aeternum terris servent, sic aurea nobis

saecula et innocui vigeant, te principe, mores.

HERC.

Quin agite et viridi mecum considite in herba,

et varios inter flores alterna ciete

carmina? Tuque prior, primum mihi cognite, Poeman,

incipe; carminibus totidem, Silvane, sequeris.

POEM.

Horrida diffugiunt glacialis tempora brumae

et nivibus positis placidi mitescere montes

incipiunt, incipiam pariter cantare Citherym.

SILV.

Seu ver florigerum, seu torrida venerit aestas,

sive erit autumnus, hiemis sive frigora, semper

diceris nostris, Cardelia, versibus: et te

silvestres referent a nostro carmine picae.

POEM.

Solibus hibernis, aestiva blandior umbra,

blandior his undis et dulci blandior aura,

huc ades, o mea cura: quid est quod silva moretur?

Illa riget dumis, virides tenet illa colubros.

SILV.

Rupibus asperior, ventosa surdior unda,

et levibus foliis volucrique incertior Euro,

quid tam lenta venis? Quid enim est quod silva moretur?

Illa tenet colubros, duris riget illa rubetis.

POEM.

Hic nivei flores, croceis variantibus adsunt,

hic umbrae tenues, quas frondea proiicit arbor,

et puri fontes et gramina laeta Cytheri:

o utinam hic libeat mecum tibi ducere vitam!

SILV.

Tecum ego dumosos colles et terga nivosae

alpis, et abrupta qua pendet rupe Fananum

quaque magis rigidi consurgunt saxa Lonati,

tecum ego desertas colerem, Cardelia, silvas.

POEM.

Quae iuga, qui colles, qui vos tenuere recessus,

dicite, Hamadryades, superis cum cessit ab oris

candida Phyliroe? Lacrimis rorare supremos

ite, piae, cineres et dona novissima ferte.

SILV.

Fleverunt moestae crudelia funera nymphae,

Phyliroes tumulum lacrimis sparsere, rosisque

et ferrugineas violas et candida circum

lilia purpureosque piae posuere hyacinthos.

POEM.

Diligit et versus et carmina nostra Cytheris,

nam modo cum canerem cantus lasciva notabat,

spectari et cupiens corylos agitabat et inde

visa sub umbrosis latitabat pendula ramis.

SILV.

At mea me solum spirat Cardelia, solum

ardet, nam levibus quoties per plana veredis

auritos agito lepores aut retia servo,

haec furtim sequitur venantemque et sedula servat.

POEM.

Quid non cogit Amor? Tunc dicere carmina primum

coepimus et primum moeditatos fundere versus

ille dedit cantus nobis artemque loquendi,

Castaliis melior nymphis et Apolline maior.

SILV.

Primus Amor docuit varias componere voces

et dare disparibus resonantia verba cicutis,

primus et insuetos querulo de gutture cantus

duxit, et argutas docuit cantare volucres.

POEM.

Pastores, avidas fluvio prohibete capellas

atque arcete procul pecudes, mala vipera ripas

incolit: ah miseris ne forte occurrat et atros

adiiciat morsus, et tristia vincula nectat!

SILV.

Huc, pueri, cohibete greges, ubi plurima surgunt

gramina et horrenti pecudes defendit ab Euro

collis, et Herculeo tuti sub nomine saltus

ullas nec metuunt pestes nec bella luporum.

POEM.

Hic aestu pereunt fontes, sine gramine tellus

tristis inersque iacet, morbo periere capellae

et steriles raris resonant mugitibus agri,

ut novus Alcides nostris discessit ab oris.

SILV.

Piniferi elato laetantur vertice montes,

laetantur silvae, varios laetissima tellus

effundit flores, gaudent volucresque feraeque

Herculis adventu, gaudent armenta pecusque.

HERC.

Iam satis alterno certatum carmine, iam nox

nigra subit, grates vobis persolvere dignas

est animus: paribus certantes versibus ambos

ex aequo parili donandos munere duco.

Accipite hos igitur corsa de matre gemellos

pugnaces catulos: fures turbamque luporum

nocte sub oscura tuti temnetis, et iidem

per silvas comites perque horrida saxa fugacem

latratu capream laqueos incurrere cogent.

POEM.

Dii tibi pro nobis quae nos non possumus ipsi

reddant, sed tenues si quid cantare cicutae

hae poterunt, totis, princeps, celebrabere silvis.

Te fluvii celeres nostrique cacumina montis

laeta canent, nec tam vocali carmine Daphnis

notus erit, quamquam formoso nobilis ore

fulgeat et puris nomen sibi poscat in astris,

nec qui flaventes haedera cohibente capillos

incedit curru domitoque insignis Eoo

ad iuga virgatas cohibet considere tigres.

Sed iam crebra polo collucent sidera: eamus.

IV

Matthaei Mariae Boiardi comitis Vasilicomantia incipit.

Mira canam quae vix annis abeuntibus aetas

ambiguo meminit Phoebi iam prodita cantu.

Tu, dea, cui caeli cursus, cui sidera cordi,

cui ventura patent et inevitabile fatum,

Uranie, mecum silvas habitare casasque

ne pudeat. Quid non? Pecudes Amphrysia circum

flumina formosus iamdudum pavit Apollo.

Hesperias placido lustravit lumine gentes

Iuppiter et populos tandem miseratus ab alto

prospicit Ausonios. Terrae laetentur et aequor:

florida perpetui consurgunt gramina veris,

nunc spirant zephyri pulsis aquilonibus et nunc

candida formosi posuerunt tegmina montes.

Exultant hilares per flumina laeta Napaeae,

grataque tergeminas comitatur Nympha sorores.

Hic varios inter flores serpilla rosasque

indulgent choreis et dulcia carmina ludunt.

Haec primum incipient bis septem saecula postquam

transierint decimumque eadem post saecula lustrum

quo deus omnipotens hominis sub imagine terras

diluit et veterum noxas tulit inde malorum.

Tunc iterum mores terrenaque corpora menti

astrorum regis suberunt: tunc Borsia virtus

immortale decus caelo mittetur ab alto.

Tunc lappae et tribuli et nigri mala grana githonis

et lolium et sterilis semen morietur avenae.

Non nimbus laedet segetes, non horrida vitem

vastabit glacies, non turgida flumina campum;

desuescet mortale genus sentire feroces

pugnantum strepitus et tristia signa tubarum:

desuescet tristes ferrato in vertice cristas

cernere et erectum cuneis fulgentibus agmen.

Tunc rapidae fugient tigres genus atque luporum,

rupibus et tristes ursi morientur in altis.

Te vero, superum rector cui candida subdet

armenta et pecudes signatas vertice, te nunc

alloquor, humani si te iactura decoris

nil movet ac rebus contraria nomina portas,

at sperasse decet summo quod nixus Olympo

Iuppiter obstrusos hominum circumspicit actus,

mentibus et meritis aeque sua premia pendens.

Squalida terribiles animos in praelia Phoebe

erigit: Hesperios iamdudum sanguine campos,

sanguine et Hadriacas spumantes cernimus undas;

nec satis extremo vires adiungit Hibero

Gallica quo Graiis procumbant lilia campis!

Iamque Malus pendet sub eodem sidere Vertex,

Isthmiaci fractum nec tollent gesta duelli.

Hoc superi prohibete nefas: non caedibus hydram

crescentem innumeris patriae sed viscera ferro

appetet, Hesperio satiari sanguine gliscit.

Antia sed vultu placido quem diva superbum

reddidit, o pecudis nivei haec fatalia custos

accipe: non summi geminentur tempora regis

montibus in mediis, medio dum Caesaris heres

ardebit solio; cogeris rumpere vitam

barbarus ac pecudi cantabit carmina pastor,

aurea formosae cui fulget lamina dextrae.

Tunc cervos laqueis, volucres tunc fallere visco

desistet mortale genus; verum aurea saecla,

aurea progenies iterum: non fortia tauri

colla iugo subdent sed passim libera campis

armenta et pecudes viridantia gramina carpent,

non pardum fugient lepores, non damma leonem,

et celeres picta iungentur tigride cervi;

sed geminas superum regis volitare volucres

iam video: nigras superis haec dirigit alas,

secum candidulis caelum petit altera pennis.

Nunc ego te niveae decus indelebile prodam

alitis, immenso cuius sub robore rursus,

rursus et Herculeo pacatur nomine tellus.

Fulva Cleonaeo iam te praerepta leoni

pellis obit: iam tu fortissima colla tumentem

ignibus appositis urges iuveniliter hydram

quam non arma queant, validum non frangere robur.

Ver dabit et flores, te praeside, frugibus aestas

dives erit multis, tunc poma autumnus et uvas

conferet ac pleni vix stabunt pondere rami,

brumaque iam tepido mitescet dura sereno:

tunc grandes pecudum foetus, tunc copia lactis,

tunc nec sanguinei radiabit stella cometae,

nec vastum insanis consurget fluctibus aequor,

non catulum rabies, pecudem non tabida pestis

corripiet, flavas rubigo haud horrida messes

eruet, haud tristi procumbent grandine vites.

Quo ruis, ah demens? Heroum gesta superbis

commemoranda sonis tenui mandare cicutae

ausus es et duras fatorum solvere voces,

quod non Eriphyle, quod non Marpesia, quod nec

dixerat erranti mandans sua carmina lauro:

plurima sed taceo, quamquam phoebeia, quamquam

tradita veridica mereantur ab arbore nomen.

Audaces timeo ne sidera summa petenti

deficiant pennae, sicut maris occupet unda

ora, sicut poto tribuam nova nomina ponto.

Haec tamen inculti fuerint solatia cantus

rupibus et saxo, cecini quod carmina surdis.

Iam neque, Hamadryades, posthac ignobile carmen

nympharumque choro aut hominum referetis ad aures

montibus, at lateat solis in montibus ortum.

V

Silva incipit. Collocutores in hac Lycanor et Menalcas.

LYC.

Quam bene nunc dulci tenuis sonat aura susurro

amnicolas inter salices, et frondea nutant

virgulta excelsoque agitantur vertice pinus;

quam bene vicino respondent murmure ripae:

molliaque argutos invitant sibila cantus.

MEN.

Vera refers, utinam comitem sors candida Bargum

adderet, huic parili certaret carmine contra

Tityrus, immotas solitus deducere quercus.

LYC.

Quod cupis id cupimus, prohibent sed fata, Menalcas:

alter enim circum pecudes et pinguia circum

armenta, oblitus nemorum, noctesque diesque

perditur, et tenues claudunt sua carmina lanae;

alter Hamadryadas et florida rura Lycaei

deseruit, celsasque vagus delatus ad arces

ardentis acies et regum praelia tentat.

MEN.

Quandoquidem in silvis pudor est considere doctos

armaque vocales cupiunt horrenda poetae,

nos, quibus ingenium, quibus ardua verba, Lycanor,

deficiunt, humili celebremus carmine silvas.

LYC.

Incipe, sic viridi consurgant aequa Vesevo

gramina, sic pingues redeant cum matribus agni

plenaque foecundis concrescant ubera foetis.

MEN.

Incipiam, melior cantu meliora rependes.

Postquam nulla meum pietas miserata dolorem

subvenit, extremo frondentes carmine silvas

alloquar, hae nullos solitae contemnere questus.

Scitis enim, quercus celsoque cacumine fagi

fraxineumque nemus viridantisque ilicis arbor,

scitis enim quales gemitus, quae carmina fundam,

quam repetam vestro signatum in cortice nomen,

dumque vagor solus, quae condita pectoris edam

vulnera: ceu quondam fallaci perfida vultu

promisit misero, starent quod sidera, quod sol

ureret obliquis immotam cursibus Arcton,

cum possem immoto tandem de pectore labi.

Scitis et ut totis flagrantem scaeva medullis

rideat et, laeto spectans incendia vultu,

improba iuratosque deos et numina temnat.

Posthac dulce nihil, semper mihi lumina fletu

turgida et extremo singultus pectore ducti;

nil gelidi fontes, nil gramina laeta pecusve,

serpentesve iuvant hederae, non fluminis unda

et virides circum ripae, non roscida ramis

mala iuvant plenis, non flexi palmitis umbra.

Displicet haec querulos fundens mea tibia cantus:

et vitam pariter carmenque exosus et artem

posse mori cupiam, ni spes procul aurea nobis

mutatosque deos melioraque pectora monstret.

LYC.

Non ita populeo madidus sub vertice mergus

laetatur nitido pennas ostendere Phoebo,

nec tantum rapido cervus deprensus ab aestu

nare per aequoreos fluctus, per flumina gaudet,

quantum ego divino laetatus carmine, quo te

sistere crediderim fluvios, quo ducere montes,

mire puer: non haec reddemus verba vicissim,

sed quocumque modo nostra haec incondita dicam.

MEN.

Incipe, sic numquam foetas variatus asilus

exagitet, pecorique tuo nec tabida pestis

ingruat, aut fato pereant urgente capellae.

LYC.

Felices ripae, fortunatissima puri

unda lacus, vestro candentia membra liquore

perfudit vestris mea lux sua corpora lymphis:

huc posuit gressus, memini, iam nuda decoros

et niveis pedibus gaudentia germina movit.

Nil reor in terris formosius ulla tulisse

saecula, seu roseam Chlorim seu Phyllida iactent.

Aureus e niveo fulgebat vertice crinis

perque humeros, ludens, per cygnea colla volabat;

alba genas tenui leviter suffusa rubore,

flectebat dulci radiantia lumina risu:

lumina quis purus astrorum cederet ardor.

Pectora quid dicam duris formosa papillis?

Quid femur, aut niveo planum sub pectore ventrem?

Brachia quo laudem, teretes quo carmine suras?

Posthac triste nihil sperent mea lumina iam se

cernere, dumque meo stabunt in pectore vultus

formosi (stabunt etenim dum vita manebit)

hoc nemus, hi montes et erunt haec flumina nobis

sacra: nec intonso tantum Parnassia rupes

clara deo colitur, nec tantum grata Dianae

Eurotae Oebalii venerantur flumina nymphae.

Sic mihi felices servent pia numina cursus.

Hei mihi! Quam timeo dudum ne fixa sub isdem

legibus aut vultu maneat fortuna sereno!

MEN.

Digna satis tali quaenam pro carmine dona

sperem posse dari? Tantum non roscida prata

mane placent pecori nec tantum salsa capellis

gramina, non virides silvae, non pascua nobis.

Haec tamen egregio quamvis indigna labori

munera habe: haec calamo quondam mihi parta sonanti

pocula, maioris calamis cessura poetae,

fagina, sed torno docti laborata Comastis.

Herculis in medio fulgent insignia nostri,

narcissus bicolor solidoque adamante revinctus.

LYC.

Quis queat egregiis docto cum carmine donis

condignos versus et munera digna referre?

Non si docta deus formet mihi carmina, non si

multa Tarentinos pascat mihi buccula campos.

Hanc tamen, ut nostri subeat quandoque, catellam

accipe: dent superi quicquid super inde mereris.

red. G

LYC.

Quam bene nunc dulci tenuis sonat aura susurro

amnicolas inter salices, et frondea nutant

virgulta excelsoque agitantur vertice pinus;

quam bene vicino respondent murmure ripae:

molliaque argutos invitant sibila cantus.

MEN.

Vera refers, utinam comitem sors candida Bargum

adderet, huic parili certaret carmine contra

Tityrus, immotas solitus deducere quercus.

LYC.

Quod cupis, id cupimus, prohibent sed fata, Menalca:

alter enim circum pecudes et pinguia circum

armenta, oblitus nemorum, noctesque diesque

perditur, et tenues norunt sua carmina lanae;

alter Hamadryades et florida rura Lycaei

deseruit, celsasque vagus dum fertur ad arces

ardentes acies et regum praelia tentat.

Quandoquidem in silvis pudor est considere doctos

armaque vocales cupiunt horrenda poetae,

nos, quibus ingenium, quibus ardua verba, Lycanor,

deficiunt, humili celebremus carmine silvas.

Incipe, sic viridi consurgant laeta Vesevo

gramina, sic pingues redeant cum matribus agni

plenaque foecundis concrescant ubera foetis.

MEN.

Incipiam, melior cantu meliora rependes.

Postquam nulla meum pietas miserata dolorem

subvenit, extremo frondentes carmine silvas

alloquar, hae nullos solitae contemnere questus.

Scitis enim, quercus celsoque cacumine fagi

fraxineumque nemus viridantisque ilicis arbor,

scitis enim quales gemitus, quae carmina fundam

quamque libens repetam signatum in cortice nomen;

scitis et ut totis flagrantem saeva medullis

rideat et, laeto spectans incendia vultu,

improba iuratosque Deos et numina temnat.

Posthac dulce nihil, semper mihi lumina fletu

turgida et extremo singultus pectore ducti;

nil gelidi fontes, nil gramina laeta pecusque,

serpentesve iuvant hederae, non fluminis unda

et virides circum ripae, non roscida ramis

mala iuvant plenis, non flexi palmitis umbra

displicet haec querulos fundens mea tibia versus:

et vitam pariter carmenque exosus et artem

posse mori optarim, ni spes procul aurea nobis

mutatosque deos, melioraque pectora monstret.

LYC.

Non ita populeo madidus sub vertice mergus

laetatur nitido pennas ostendere Phoebo,

nec tantum rapido cervus deprensus ab aestu

nare per aequoreos fluctus, per flumina gaudet,

quantum ego divino laetatus carmine, quo te

sistere crediderim fluvios, quo ducere montes,

culte puer: non haec reddemus verba vicissim,

sed quocumque modo nostra haec incondita dicam.

MEN.

Incipe, sic numquam foetas variatus asyllus

exagitet, pecorique tuo nec tabida pestis

ingruat aut fato pereant urgente capellae.

LYC.

Felices ripae, fortunatissima puri

unda lacus, vestro candentia membra liquore

perfudit vestris mea lux sua corpora lymphis:

hic posuit gressus, memini, iam nuda decoros

et niveis pedibus gaudentia gramina pressit.

Nil reor in terris formosius ulla tulisse

saecula, seu roseam Chlorim seu Phyllida iactent.

Aureus e cultu fulgebat vertice crinis

perque humeros, ludens, per cycnea colla volabat;

alba genas, tenui leviter suffusa rubore,

flectebat dulci radiantia lumina risu:

lumina queis purus astrorum cederet ardor.

Pectora quid dicam geminis decorata papillis?

Quid femur, aut niveo planum sub pectore ventrem?

Brachia quo laudem, teretes quo carmine suras?

Posthac triste nihil sperent mea lumina iam se

cernere, dumque meo stabunt in pectore vultus

formosi (stabunt autem dum vita manebit),

hoc nemus, hi montes et erunt haec flumina nobis

sacra: nec intonso tantum Parnassia rupes

clara deo colitur, nec tantum grata Dianae

Eurotae Oebalii venerantur flumina nymphae.

Sic mihi felices servent pia numina cursus.

Hei mihi! Quam vereor constans ut fixaque in iisdem

legibus aut vultu maneat fortuna sereno!

MEN.

Digna satis tali quaenam pro carmine dona

sperem posse dari? Non tantum roscida prata

mane placent pecori, nec tantum salsa capellis

gramina, non virides silvae, non pascua cervis.

Haec tamen, egregio quamvis indigna labore,

munera habe: haec calamo quondam mihi parta sonanti

pocula maioris calamis cessura poetae,

fagina, sed torno docti laborata Comastis;

Herculis in medio fulgent insignia nostri,

Narcissus bicolor solidoque adamante revinctus.

LYC.

Quis queat egregiis culto cum carmine donis

condignos versus et munera digna referre?

Non si compta deus formet mihi carmina, non si

multa Tarentinos pascat mihi bucula campos.

Hanc tamen, ut nostri subeat te cura, catellam

accipe: dent superi maius quodcumque mereris.

VI

Matthaei Mariae Boiardi Comitis Herodia incipit.

Aurea rorantes fugiebant sidera currus

solis et umbrosae cedebant tempora noctis,

solus ego, in silvis, qua proxima prata Capello

unda ferit Situlae, per devia rura vagabar.

Ecce sub adversa videor mihi carmina rupe

audisse Orpheis dicuntur qualia chordis

exisse, aut dulci memoratur qualia cantu

doctus Maenaliis Pan evolvisse sub antris.

Accedo ut clari pateat mihi carminis auctor:

stabat Michalii Bargus sub vertice montis

mollia Pierio fundens modulamina versu;

circum agiles ludunt satyri nymphaeque decentes,

auscultant rigidae nutanti vertice quercus,

graminis oblitae, capiunt et blanda iuvencae

carmina, et arguti quatiunt capita ardua montes.

Ille canit: duro genitam cum robore prolem

Hesperiam patrio pulsus Saturnus Olympo

accepit, moresque novos, nova nomina fecit;

saecula tunc Iano cantat regnata bifronti,

et Saturnigenam praestanti corpore Picum

reddit avem, et comites variarum monstra ferarum,

et Diomedeos comites dat carpere purum

aera, nam niveis circumdat corpora pennis;

tum canit et doctas ausum celebrare choreas

nympharum, viridi conclusum cortice corpus

pastoris tristi iam stirps oleagina succo;

Vertumnumque canit, varias cui sumere formas

fas erat, huic et fas placuit si ponere sumptas;

tunc Samium canit ille senem, qua mente deorum

noverit affatus, ut totis obruta terris

callidus eruerit Naturae arcana potentis;

iungit et Hetruscis praesago pectore glebis

concrevisse Tagen, primus qui noscere fibras

coeperit et dubios avium praescire volatus;

Parrhasiosque refert equites Herilumque subactum

viribus Evandri, totiens qui cuspide fusus

et totiens Stygio fuerit revocatus ab amne;

nec minus Iliacas acies totamque furenti

Hesperiam bello praestanti carmine miscet;

addit et Idaeo prognatas vertice pinus

nympharum specie notum iam nare per aequor;

adduntur gemini Mavortia pignora fratres

horrida villosae lambentes ubera matris;

tunc magis elato Romanum carmine cantat

nomen, et ancipiti iussos certare duello

tergeminos iuvenes diversisque acta quadrigis

membra ducis memorat; tunc nomina clara Metellos

Torquatosque refert, insignis marte Camillus

additur et clarum cui contulit Africa nomen.

Tandem grandiloquo Borsaeas carmine laudes

incipit: audito siluerunt nomine venti

turbidaque immoto stupuerunt flumina cursu,

illius ad nomen flexere cacumina quercus

et proni intonso nutarunt vertice montes.

Ille decus mirum praestanti in corpore cantat,

ore Iovi ut similis, ut Phoebo crinibus utque

brachia Threicii tulerit cum pectore Martis.

Nec minus ut prima quondam flagrante iuventa,

arma calens et equos, victricia signa Philippi

cum tulit, oblatas patriaeque ut sumpsit habenas

utque, truci armorum strepitu lituisque sonante

Italia et totae fremerent cum praelia gentes

vicinae, placida populos in pace quietos

continuit, procul hinc et tristia reppulit arma.

Salve, Estense decus, terrarum gloria Borsi,

quo duce sideribus terras Astrea relictis

incolit, et prisci rursum quo principe mores

aureaque aeterni redierunt otia veris;

salve, Estense decus, sub quo fulgentia tuti

agmina et horrendo nescimus classica cantu.

Quid dicam? Herculeum merito cum carmine nomen

extulit et clarae primos ab origine gentis

heroas cecinit: quales cum sancta subactis

iura darent populis, quales cum praelia duri

Martis et eversos agerent iuveniliter hostes:

teque decus rerum caneret, nova gloria celsi

sanguinis, et docto celebraret carmine laudes

egregias tua gesta canens: te vivida virtus,

te vigor Herculeus, te formosissima pulchri

corporis effigies et munera Palladis ornant.

Tu Calabrum cuneos Siculasque, invicte, phalanges

eruis; haud olim puerum Pandonius heros

terruit, immani quamvis se corpore et armis

obtulerit; non te segnem sensere feroces

Ambrachiae populi, quamvis et flectere habenas

et iaculum excusso docti intorquere lacerto;

non te dira lues, fulvi mala cura metalli

occupat, at toto virtus pretiosior auro

elatum tenues aurasque et sidera supra

extulit, aeternumque dedit per saecula nomen.

Haec memini doctum vario modulamine Bargum

fundentem, et coelo referentes carmina montes,

oblatasque hederas et Bacchica serta canenti,

et circum in numerum, manibus per mutua nexis,

formosas tenuem Dryadas duxisse choream

mollia composito rumpentes gramina passu;

et memini nullo saltantes ordine Faunos

silvanos Satyrosque et caetera numina ruris,

donec stellato succedens Cynthia coelo

compulit et vatem comitesque relinquere saltus.

red. G

Pallida rorantes fugiebant sidera currus

solis et umbrosae cedebant tempora noctis,

solus ego, in silvis, qua proxima prata Capello

unda strepit Situlae, per devia rura vagabar.

Ecce sub adversa videor mihi carmina rupe

audisse Orpheis dicuntur qualia chordis

exisse, aut dulci memoratur qualia cantu

doctus Maenaliis Pan evolvisse sub antris.

Accedo, ut clari pateat mihi carminis autor:

stabat Michalii Bargus sub vertice montis

mollia Pierio fundens modulamina versu;

circum agiles ludunt satyri nymphaeque decentes,

auscultant rigidae nutanti vertice quercus,

graminis oblitae, accipiunt et blanda iuvencae

carmina, et arguti quatiunt capita ardua montes.

Ille canit: duro genitam cum robore prolem

Hesperiam patrio pulsus Saturnus Olympo

accepit, moresque novos, nova nomina fecit;

saecula tum Iano narrat regnata bifronti

et saturnigenam maculoso tegmine Picum

reddit avem, et comites variarum monstra ferarum,

et Diomedeos comites dat carpere purum

aera, queis niveis circumdat corpora pennis;

tum canit et doctas ausum irridere choreas

nympharum, viridi conclusum cortice corpus

pastoris tristi iam stirps oleagina succo;

Vertumnumque canit, varias cui sumere formas

fas erat, huic et fas placuit si ponere sumptas;

et Samium canit ille senem, qua mente deorum

noverit affatus, ut totis obruta terris

callidus eruerit Naturae arcana potentis;

iungit et Etruscis praesago pectore glebis

concrevisse Tagen, primus qui noscere fibras

coeperit et dubios avium prescire volatus;

Parrhasiosque refert equites Herilumque subactum

viribus Evandri, toties qui cuspide fixus

et toties Stygio fuerit revocatus ab amne;

nec minus Iliacas acies totamque furenti

Hesperiam bello praestanti carmine miscet;

addit et Idaeo prognatas vertice pinus

nympharum species notum iam nare per aequor;

adduntur gemini Mavortia pignora fratres,

horrida villosae lambentes ubera matris;

tum magis et docto Romanum carmine cantat

nomen, et ancipiti iussos certare duello

tergeminos iuvenes diversisque acta quadrigis

membra ducis memorat; mox nomina clara Metellos

Torquatosque refert, insignis Marte Camillus

additur et clarum cui contulit Africa nomen.

Tandem grandiloquo Borseas carmine laudes

incipit: audito siluerunt nomine venti

turbidaque immoto stupuerunt flumina cursu,

illius ad nomen flexere cacumina quercus

et proni intonso nutarunt vertice montes.

Ille decus mirum formoso in corpore cantat,

ore Iovi ut similis, ut Phoebo crinibus utque

brachia Threicii tulerit cum pectore Martis.

Nec minus ut prima quondam flagrante iuventa,

arma calens et equos, victricia signa Philippi

cum tulit, oblatas patriaeque ut sumpsit habenas

utque, truci armorum strepitu lituisque sonante

Italia et totae fremerent cum praelia gentes

vicinae, placida populos in pace quietos

continuit, procul hinc et tristia reppulit arma.

Salve, Estense decus, terrarum gloria Borse,

quo duce sideribus terras Astrea relictis

incolit, et prisci rursum quo principe mores

aureaque aeterni redierunt otia veris;

salve, Estense decus, sub quo fulgentia tuti

agmina et horrendos nescimus classica cantu.

Quid dicam? Herculeum merito cum carmine nomen

extulit et clarae primos ab origine gentis

ante canens atavos quales cum sancta subactis

iura darent populis, quales cum praelia duri

Martis et eversos agerent immaniter hostes.

Cum te tantorum caneret superator avorum,

Alcide, et stricto celebraret carmine laudes

egregias tua facta canens: te vivida virtus,

te vigor herculeus, te formosissima pulchri

corporis effigies et munera Palladis ornant.

Tu Calabrum cuneos Siculasque invicte phalanges

eruis; haud olim puerum Pandonius heros

terruit, immani quamvis se corpore et armis

obtulerit; non te segnem sensere feroces

Ambraciae populi quamvis et flectere habenas

et iaculum excusso docti intorquere lacerto;

non te dira lues, fulvi mala cura metalli,

elatum tenues aurasque et sidera supra

extulit, aeternumque dedit per saecula nomen.

Haec memini doctum vario modulamine Bargum

fudisse atque altos retulisse haec carmina montes,

oblatasque hederas et Bacchica festa canenti,

et circum in numerum, manibus per mutua nexis,

formosas tenuem Dryadas duxisse choream,

mollia composito rumpentes gramina passu;

et memini nullo saltantes ordine Faunos

Silvanos Satyrosque et caetera numina ruris,

donec stellato succedens Cynthia caelo

compulit et vatem turbamque relinquere saltus.

VII

Incipit Buccula. Collocutores Poeman, Corydon et Bargus

POEM.

Dicite io, pueri, si forte ad fluminis undas

venerit his hodie mihi perdita buccula lustris.

COR.

Scilicet hoc solum curae est: tua buccula nobis

credita? Lascivos demens agitabis amores,

nos tibi custodes servabimus omnia, Poeman?

POEM.

Altius his blaeso nil diceret ore superbus

Bebius aut illo si quisquam elatior alter.

Non tamen admiror cum te tua cornua tollant:

saepius et tristes crudescunt cornibus hyrci.

COR.

Haec tibi credemus, veluti Iovis ardua quercus

dixerit aut dubio cantu non falsus Apollo?

POEM.

Credere quis cogat? Sed cur tibi tanta Patelli

gratia? Numquid oves et iugera culta Patellus

diligit? Hei demens Corydon! Tu ponere vites

pergis et a vacuis nucibus secernere plenas,

te tua secernit coniunx haud stulta Patello.

COR.

Ureris, haud fallor, quod me super omnia gratum

ducit et exoptat super omnia cara Patellus.

Saepius a magna discedens urbe canentem

me petit et solis mecum spatiatur in arvis,

et mea deducto sic carmina suscipit ore

nollet ut ad superos Phoebeaque lumina tolli.

POEM.

Haec ego si credam, numquam mihi fistula collo

pendeat, hanc frangam proprio vel dente cicutam.

Tu tibi forte aliquid magnum cecinisse videris

cum "Rosa bella" tuo consurgit carmine, vel cum

proditur a pueris iam cognitus "Ille triumphus".

COR.

Si placet, alternis certemus versibus ergo,

nam, licet et Tribracho certes vel doctior illo,

non tamen effugiam. Victori praemia maior

tu dabis aut melius pones: tibi plena facultas

de grege seu malis pecudes seu ponere taurum.

POEM.

Quam bene, dii mites, quod si mihi perdita dudum

buccula maiores pandunt pia numina census!

Tu, cui nota prius pastoria sibila, Barge,

huc ades. Alterno certamus carmine: lactis

pondera bina et oves totidem, simul adde iuvencam

praemia victori. Certum est cohibere loquacem.

BARG.

Dicite, nos viridi carmen capiemus ab ulmo,

quando umbrae tenues et dulcis sibilat aura,

et formosa virent foecundi pignora veris.

Dicite, tuque prior, Corydon, tua carmina pande.

COR.

Diva prius levibus carmen modulata cicutis,

huc ades et versus et carmina nostra tuere.

POEM.

Phoebe, meum numen, superent mea carmina, Phoebe,

Orphea vel Tyrium, quisquis fuit ille, poetam.

COR.

Sola meos olim tenuit Cardelia sensus,

donec erunt aestus et frigora sola tenebit.

POEM.

Nos cupit ante alios, nostro Philomela decore

uritur, uretur fulgebunt sidera donec.

COR.

Conde iubar, Titan, longissima lumina conde,

conde iubar: pactum liceat mihi poscere munus!

POEM.

Quam brevis hesterna decessit Cynthia nocte!

Vix licuit positam cupido mihi tangere nympham.

COR.

Tam formosa meo gaudet Cardelia cantu

quam fluviis salices, salicis quam fronde capellae.

POEM.

Tristia sunt nobis tantum tua iurgia quantum

vitibus aut capreae, capreisve fugacibus ursi.

COR.

Saepius ingenti posui mea membra sub ulmo,

saepe sub ilicibus, nec reppulit umbra calorem.

POEM.

Hei mihi! Quis tantos poterit cohibere calores?

Quis? Padus aut Tuscho descendens de vertice Rhenus?

COR.

Urimur Apuliae ceu sicco in pulvere messor

uritur et longis ceu torrida farra diebus.

POEM.

Urimur ardenti ceu pingues unguine pinus,

robora ceu viridis ardent incensa cupressi.

COR.

Haec tibi texuntur vario distincta colore

serta: novus Titan cum venerit, ipsa venito.

POEM.

Est mihi, quod tribuam cum tu, mea maxima cura,

veneris, illa tuo volucris de nomine dicta.

COR.

Alcide, nam tu terras pacasse ruentis

diceris, hos ignes atque haec tibi pocula pono.

POEM.

Has tibi (quod primo nec re nec nomine differs

Alcide) silvas, haec aurea poma dicamus.

COR.

Solvite latrantis resonantia colla molossi,

subdola damnosae premimus vestigia vulpis.

POEM.

Rara per obliquos tendantur retia colles

ne videant variae suspecta repagula lynces.

COR.

Non hic praecipiti curamus flumina cursu,

fida laborantes defendunt robora ripas.

POEM.

Quam timeo viridem Cauri ne frigora myrtum

eripiant: tenera est et nullo tegmine tuta.

COR.

Ducite iam saturas ad flumina laeta capellas,

candidus infectam purgavit corniger undam.

POEM.

Ducite pascentes ad pascua tuta iuvencos,

murmura villosi procul hinc abiere leonis.

COR.

Huc undam et plenis deducite flumina ripis,

arida ne sitiens proscindat Sirius arva.

POEM.

Naiades, Eridani fluvios cohibete furentis

ne pereant humili morientia semina campo.

BARG.

Dum nos verba tenent, pueri, lupus ecce per illos

callidus anfractus pecudes aggressus et illas

turbidus exagitat: en nostram perfidus agnam

arripit et tremula simulato verbere cauda

impellit pavidam. Cursum prohibete, coloni,

ne ruat in lucos, volucres adhibete sagittas

et ferrata sonent latrantis colla molossi.

Cernitis? En fallax, solitae non immemor artis,

dissimulat strepitus et ad alta cacumina tendit.

Non tamen evadet: fugiat quacumque, sequamur.

red. R

POEM.

Dicite io, pueri, si forte ad fluminis undas

venerit his hodie mihi perdita buccula lustris.

COR.

Scilicet hoc solum curae est: tua buccula nobis

credita? Lascivos demens sectabis amores,

nos tibi custodes servabimus omnia, Poeman?

POEM.

Non mihi tu custos, Corydon, tibi cura tuae sit

coniugis occidua quae semper nocte maritum

deserit et querulos ficto cum murmure porcos

evocat ad tremulae simulata legumina cistae

callida quo tenero sese coniungat amanti.

COR.

Haec tibi credemus, an non mihi pascua mendax

pinguia florentis iurabas secta gemellae,

cum tamen hac ipsa veniat puer ictilis hora

et reserat nullo positas in gramine falces?

POEM.

Credere quis cogat? Sed quid tibi tanta Patelli

gratia? Numquid oves et iugera culta Patellus

diligit? Ha verum, Corydon, tu ponere vites

et properas vacuis nucibus secernere plenas,

te tua secernit coniunx haud stulta Patello!

COR.

Ureris, haud fallere, quod me super omnia gratum

ducit et exoptat super omnia cara Patellus.

Saepius a magna discedens urbe canentem

me petit et solis mecum spatiatur in arvis.

POEM.

Hunc tuus irsuta villosior istrice vultus

elicit, ut magna discedens urbe canentem

audiat; an forsan credis tua carmina, demens,

aut illi aut nostris umquam placitura puellis?

COR.

Si placet, alternis certemus versibus ergo,

certemus, sed non sine pignore: plena facultas

sit tibi seu malis pecudes seu ponere taurum.

POEM.

Ponere tu taurum pecudesque in praemia poscis,

qui rigidum nigra panem confundere faba

et solitus tristi ventrem sanare lupino:

nos soliti tenero promittere munera Mopso.

COR.

Aura de hinc vili puerum donare corona,

divitis aut fulvas pecudes mentire parentis;

nos tenues, Poeman, sed decertare parati:

hunc taurum, has pecudes oculosque imponere palmae.

Sed quis vicina deiecit ab arbore frondes?

Arbiter hic nostri veniet frondator honoris:

quisquis erit sasso pigeat quaesisse iuvencam.

POEM.

Alternis placidas aures de cantibus, Alcon,

praemia nec malim quam te certare magistro.

ALC.

Dicite, nos alta carmen capiemus ab ulmo;

sed primum viridi geminas vincite capistro

arboris ad truncum pecudes sua munera cuique:

debita victori pecudes victoque capistrum.

COR.

Diva prius levibus carmen modulata cicutis,

huc ades et versus et carmina nostra tuere.

POEM.

Phoebe, meum numen, superent mea carmina, Phoebe,

Orphea vel Tyrium, quisquis fuit ille, poetam!

COR.

Sola meos olim tenuit Cardelia sensus,

donec erunt aestus et frigora sola tenebit.

POEM.

Hos cupit ante alios, nostro Philomela decore

uritur, uretur fulgebunt sidera donec.

COR.

Conde iubar, Titan, longissima lumina conde,

conde iubar, pactum liceat mihi poscere munus.

POEM.

Quam brevis hesterna decessit Cynthia nocte!

Vix licuit positam cupido mihi tangere nympham.

COR.

Tam formosa meo gaudet Cardelia cantu

quam fluviis salices, salicis quam fronde capellae.

POEM.

Tristia sunt nobis tantum tua iurgia quantum

vitibus aut capreae, capreisve fugacibus ursi.

COR.

Saepius ingenti posui mea membra sub ulmo,

saepe sub ilicibus, nec reppulit umbra calorem.

POEM.

Hei mihi! Quis tantos poterit cohibere calores?

Quis? Padus aut Thusco descendens vertice Renus?

COR.

Urimur Apuliae ceu sicco in pulvere messor

uritur et longis ceu torrida farra diebus.

POEM.

Urimur ardenti ceu pingues unguine pinus,

robora ceu viridis ardent incensa cupressi.

COR.

Haec tibi texuntur vario distincta colore

serta: novus Titan cum venerit, ipsa venito.

POEM.

Est mihi, quod tribuam cum tu, mea maxima cura,

veneris, illa tuo volucris de nomine dicta.

COR.

Alcide, nam tu terras pacasse ruentis

diceris, hos ignes atque haec tibi pocula pono.

POEM.

Has tibi (quod primo nec re nec nomine differt

Alcide) silvas, haec aurea poma dicamus.

COR.

Solvite latrantis resonantia colla molossi,

subdola damnosae premimus vestigia vulpis.

POEM.

Rara per obliquos tendantur retia colles

ne videant variae suspecta repagula lynces.

COR.

Non hic praecipiti curamus flumina cursu,

fida laborantes defendunt robora ripas.

POEM.

Quam timeo viridam Cauri ne frigora myrtum

eripiant: tenera est et nullo tegmine tuta.

COR.

Ducite iam saturas ad flumina laeta capellas,

candidus infectam purgavit corniger undam.

POEM.

Ducite pascentes ad pascua tuta iuvencos,

murmura villosi procul hinc abiere leonis.

COR.

Huc undam et plenis deducite flumina ripis,

arida ne sitiens proscindat Sirius arva.

POEM.

Naiades, Eridani fluvios cohibete furentis

ne pereant humili morientia semina campo.

BARG.

Dum nos verba tenent, pueri, lupus ecce per illos

callidus anfractus pecudes aggressus et illas

turbidus exagitat: en nostram perfidus agnam

arripit et tremula simulato verbere cauda

impellit pavidam. Cursum prohibete, coloni,

ne ruat in lucos, volucres adhibete sagittas

et ferrata sonent latrantis colla molossi.

Cernitis? En fallax, solitae non immemor artis,

dissimulat strepitus et ad alta cacumina tendit.

Non tamen evadet: fugiat quacumque, sequamur.

VIII

Incipiunt Philicodiae. Collocutores Moeris et Bargus.

Urebat iuvenem Moerim formosa Cytheris,

ardebat roseam iuvenis Philotida Bargus;

docti ambo calamis et cantu dicere docti,

et sueti versus alternaque carmina semper

prodere et ingestos animis ardentibus aestus,

cumque pruinosae noctis raresceret umbra

purus et innumeris splendesceret ignibus aether,

haec Moeris viridi de vertice carmina rupit.

MOER.

"Frigida somniferae iam cedent tempora noctis

fervidus et roseo radiabit vertice Titan,

iamque erit ut caram liceat mihi visere nympham.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

O bene candenti certantia colla ligustro,

o bene sideribus certantia lumina puris

aureaque errantis vincentes vellera Phrysi,

perque caput crines, per candida colla decori:

en erit ut pascam dulci mea lumina visu?

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Exere formosos Sol formosissime currus,

exere: sic virides lauri pulcherrima semper

et iubar et longi circumstent tempora crines!

Purpureum iam tolle caput, mea vota moraris!

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Qui potuit flavam iuvenis vidisse Cytherim

et non extremis flagrantia tela medullis

sensit, et insolitos non pectore concipit aestus,

Alpinas idem glacies et frigora nudus

transeat et, rapidi fulget cum stella Leonis,

Apula solicito transmittat pascua cursu.

Paulatim fugiunt nebulae, lux proxima surgit.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Cum subit in mentem Maiis quae verba Kalendis

dixeris et iuncta dederis quae foedera dextra,

ardua stellati videor mihi culmina caeli

tangere et elato sublimem vertice Olympum;

cum rursus video quali te lumine cernat,

quodque dolet, quali spectetur lumine Lynces,

mens abit: hanc roseo reddent tua lumina vultu.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Proxima cum primum se lux dabit aurea terris,

invisum multo pellemus munere Lyncem:

sunt grege de niveo tenuissima vellera et agnus,

mollia candenti vestitus tergora lana,

sunt gemini variis praestantes pellibus haedi,

munera formosae dudum servata puellae.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Roscida venturo vanescunt sidera Phoebo

atque diem rauco testantur gutture galli,

integrat et moestis cantus Philomela querelis.

Iam magis et tenerum praetentat corpora frigus,

iam lepus et pavidi petiere cubilia dammae,

rarescunt noctis nebulae, mea vota virescunt.

Abdidit exoriens rorantia Lucifer astra".

Sic Moeris: Situlae rapido de flumine Bargus

protinus hoc tetigit fugientia sidera cantu.

BARG.

"Conquerar in tenera praecordia dura puella

quantaque laudatae sit vana superbia frontis,

luserit et quotiens pereuntem perfida dicam.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Si tibi Riphaeis certantia colla pruinis

dant animos, si te geminum tua lumina sidus

tollunt et nivei tenuissima forma capilli,

hisque ego dissimilis longe tibi visus et impar,

fallere me ficto quid te iuvat, improba, vultu?

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Nulla meae si te tangebant taedia mortis

(te propter moriar!), famam timuisse sequacem

debueras: nam te crudelem nomine dicent,

crudelem tellus, crudelem pontus et aer.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Ah formosa silex, ah durum pectora marmor!

Ipsa vides nostris flammas errare medullis,

nostra vides quantae populentur pectora flammae:

nil piget, atque mori cogis me ferrea tandem.

Ibo et qua gelidi tolluntur saxa Fanani

dulcibus immoriar lacrimis et, robore querno

incumbens, solis prodam mea vulnera silvis.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Cum menti subeunt quae quondam perfida nobis

dixeris ("in viridi nascentur palmite glandes,

vina dabit quercus, cum te mea vita relinquam"),

mens fugit et saxum sublimi in vertice malim

esse rude, immensos quam tot sentire labores.

Haeccine iurati dederas quae pignora amoris

et superos testes et quae mihi plurima servo?

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Est mihi quem dederas olim, dum candida fulsit

illa dies, textus stipula flavente galerus

urentesque avido stimulos fixura dolori,

serpilla et violae fulvis religata capillis:

his ego nequicquam questus et tristia fundam

verbula et emitti quicquid dabit improbus ardor.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Audiet haec, pietas si qua est, et pontus et aether

fluminaque et montes, omnisque haec omnia tellus,

audiet ac primo qui nunc aperitur Eoo

Phoebus et ardentis iungens Aurora iugales

fulgentem roseo faciem suffusa colore.

Sed quid ego, ah demens, caelestia sidera tundo?

Audiit haec superum genitor, nec talia curat

red. G

Urebat iuvenem Moerim formosa Cytheris,

ardebat roseam iuvenis Philotida Bargus;

docti ambo calamis et cantu doctus uterque,

assueti versus alternaque carmina semper

dicere et urentes pectus depromere flammas,

cumque pruinosa noctis raresceret umbra

purus et innumeris splendesceret ignibus aether,

haec Maeris viridi de cespite carmina fudit.

MAER.

"Frigida somnifera iam cedent tempora noctis

fervidus et roseo radiabit lumine Titan,

iamque erit ut caram liceat mihi visere nympham.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

O bene candenti certantia colla ligustro,

o bene sideribus certantia lumina puris,

at vos, Phryxaei vincentes vellera capri,

per caput, o crines, per candida colla decori:

en erit ut vestro pascam mea lumina visu?

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Exere formosos sol formosissime currus,

exere: sic virides lauri tua lucida semper

et iubar et longi circumdent tempora crines!

Purpureum iam tolle caput, mea vota moraris!

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Qui potuit flavam iuvenis vidisse Cytherim

et non extremis flagrantia tela medullis

sentit, et insolitos non pectore concipit ignes,

Alpinas idem glacies et frigora nudus

transeat et, rapidi fulget cum stella Leonis,

Apula sollicito transmittat pascua cursu.

Paulatim fugiunt tenebrae, lux proxima surgit.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Cum subit in mentem Maiis quae verba Calendis

dixeris et iuncta dederis quae foedera dextra,

ardua stellati videor mihi culmina caeli

tangere et elato sublimen vertice Olympum;

cum rursus video quali te lumine spectet,

quodque dolet, quali spectetur lumine Lynces,

mens abit: hanc roseo reddent tua lumina vultu.

Abdere quid cessas rorantia Lucifer astra?

Proxima cum primum se lux dabit aurea terris

invisum multo pellemus munere Lyncen:

sunt gemini variis praestantes pellibus haedi

munera formosae dudum servata puellae,

sunt grege de niveo tenuissima vellera et agnus

mollia nigranti vestitus tergora lana;

roscida venturo vanescunt sidera Phoebo

testaturque diem cantu cristata volucris,

integrat en moestis cantus Philomela querelis,

et lepus et pavidae petiere cubilia damae.

Abdidit exoriens rorantia Lucifer astra".

Sic Moeris, Situlae at rapido de flumine Bargus

protinus hoc sequitur fugientia sidera cantu.

BARG.

"Conquerar in tenera praecordia dura puella

quantaque laudatae sit vana superbia frontis,

luserit et quoties pereuntem perfida dicam.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Si tibi Riphaeis certantia colla pruinis

dant animos, si te geminum tua lumina sidus,

si tollunt flavi tenuissima fila capilli

hisque ego dissimiles longe tibi visus et impar,

fallere me ficto quid te iuvat, improba, vultu?

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Quod si forte mea nil tangunt taedia mortis,

te propter moriar, famam at male sana sequacem

te timuisse decet: crudelem cuncta loquentur

saecula, crudelem tellus et pontus et aer.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Ah formosa silex, ah durum pectore marmor!

Ipsa vides nostris flammas errare medullis,

nostra vides quanto populentur viscera ab igne,

nec tamen ipsa doles, morti ast me ferrea tradis.

Ibo et qua gelidi tolluntur saxa Fanani

dulcibus immoriar lacrimis et, robore querno

incumbens, solis prodam mea vulnera silvis.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Cum menti subeunt quae quondam perfida nobis

dixisti ("in viridi nascentur palmite glandes,

vina dabunt quercus, cum te mea vita relinquam"),

mens fugit et saxum sublimi in vertice malim

esse rude, immensos quam tot perferre dolores.

Haeccine iurati dederas quae pignora amoris

et superi testes et quae mihi plurima servo?

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Est mihi quem dederas olim, cum candida fulsit

illa dies, textus stipula flavente galerus

atque avido ingentes stimulos fixura dolori,

serpilla et violae fulvis religata capillis:

his ego necquicquam fletus lamentaque fundam.

Audiet haec superum genitor, si talia curat.

Audiet haec, pietas si qua est, et pontus et aether

fluminaque et montes, atque omnis daedala tellus;

audiet haec primo qui nunc aperitur Eoo

Phoebus et ardentes iunxit quae Aurora iugales

fulgentem roseo faciem suffusa colore.

Sed quid ego, ah demens, caelestia sidera tundo?

Audiit haec superum genitor, nec talia curat".

IX

Hercules incipit. In eo collocutores Tityrus et Corydon.

TIT.

Dulcia si quando nobis nunc carmina nymphae

dicite, Pierides, nunc vestris vocibus Eglem

prodere et arguto meditamur tollere cantu.

En mihi turbati siluerunt murmura ponti

horridaque immites posuerunt sibila venti.

COR.

Quo te cantantem, quo te via ducit euntem

Tityre? Ni pigeat, comites cantabimus ambo.

TIT.

Quam mihi gratus ades, Corydon! Te nuper amoenas

quaesitum ad ripas Situlae iam linquere saltus

dilectos dudum dilectaque carmina tristes

dixerunt pueri: nunc quo tibi tendere cura est?

COR.

Haec mihi quae geritur viridi sub tegmine pica

Herculeum didicit iampridem tollere nomen

innumerosque canit duro sub rege labores:

hanc domino ferimus, domino qui solus honores

Herculis egregios et nomina vera meretur.

TIT.

Felices pueri quibus hoc sub principe tuta

arva iacent! Non vos sinuoso vipera tractu

alligat aut torvi violentia dira leonis

exagitat trepidos, non vos rapit atra luporum

ingluvies, tuti tondent sua prata iuvenci

et tutae passim fontes et flumina circum

pascuntur pecudes et gramina laeta capellae;

at vos blanda quies viridique sub arbore somnus

detinet ad placidas vicini fluminis undas,

alite sub nivea magno quae sola tonanti

fertque refertque faces et turbida fulmina portat.

Tunc deus Herculeo tutatur nomine campos,

nec tristis acies nec proelia dura timentur.

COR.

Non alias virides maiori pondere ramos

grandia suppositis traxerunt poma columnis,

ante nec aut pecudes maiori candida partu

pignora protulerant, totiens nec foeta capella.

Herculis adventu surgentia gramina campo

creverunt, placidae placidisque in montibus umbrae.

Illi notus ego, nobis sua munera sunt haec:

tigridis exuviae cinctumque virentibus olim

hoc haederis baculum, nunc aurea serta gerentem.

TIT.

Magna dedit neque enim tanti te muneris umquam

immemorem esse decet, non si tibi longa darentur

tempora continuis donec solvatur ab annis

mundus et aethereis renoventur saecula flammis.

COR.

Tityre, tunc madido frondebunt cana decembri

lilia, tunc gelidis rorabit nubibus ardens

Sirius et tardi properabunt plaustra Bootae

cum meus ille meo labetur pectore princeps.

TIT.

Si placet, hunc igitur pariter cantabimus: ille

me quoque consimili iuvenem devinxit amore

quantum non hederae vitem, non vitis amicam

brachia fundentem quae circum amplectitur ulmum.

COR.

Quid faciam? Princeps laudari dignus, at ingens

gloria praecipuis iamdudum ornata triumphis

cum subit imbelles trepidant nova pondera Musae.

TIT.

Incipe quod quondam prima te luce canentem

sensimus arguti gelida de rupe Capelli:

"Plaudite, Hamadriades, viridique ex arbore sertum

implicet errantes per candida colla capillos,

nam meus Alcides patrias remeavit ad arces,

plaudite, iocundo resonent sua littora plausu".

COR.

Non indigna petis, sed nobis tendere ad urbem

est opus - ut nosti - et domino sua reddere dona;

nunc etiam medio Titan sublatus Olympo

tollitur et timeo ne longis tempora desint

versibus, et nigra rumpantur carmina nocte.

TIT.

Est iter hoc etiam nobis, nam poma favosque

haec Mutinae ferimus: tecum veniemus ad urbem

et, postquam iuvenes ambo, cantemus euntes.

COR.

Cantemus vel quae cecini modo carmina dum me

spectaret placido cantantem lumine princeps:

"Florida lascivi redierunt tempora veris

et frondosa virent surgentis brachia silvae,

picta colorato variatur gramine tellus

puraque desertis decrescunt flumina ripis.

Nunc decet urgentes animi seponere curas

et niveum varia crinem cohibere corona,

nunc decet ad festas iuvenem lusisse choreas:

sparge rosam et placidi veniant bona numina Bacchi!"

Vel quae iamdudum nymphis modulata canebam

frigida qua celeris labuntur flumina Circae:

"Mollis Amor, blanda perfusus membra quiete,

accubat et placidum suspirat naribus ignem,

spicula nequicquam nullo custode sub alta

fixa iacent pinu: celeres properate, Napaeae,

ite simul, roseae Dryades, rapite arma suisque

praelia temnentem puerum configite telis!"

TIT.

Dum te rura tenent, Corydon, tibi numina fontis

Castalii varias vario de flore coronas

texunt et liquida laudant tua carmina voce.

COR.

Quid faciam? Semper ferulis componere vites,

semper et adiunctis componere vitibus ulmos,

errantis pecudes longis servare diebus,

et piget et duro res non toleranda labore est.

Sed procul ad veteris videor mihi compita quercus

cernere equos equitesque: en (aspicis?) ille superbum

cornipedem vexans, cui splendet proxima Phoebo

candida caesaries, cui dulcia lumina fulgent,

ille Sigismondus, domini germanus. At ecce

lux mea progreditur ceu sidere purior omni

Lucifer aurato depellit nubila vultu.

TIT.

Iam vicinus adest, pariter properemus ad illum.

red. G

TIT.

Dulcia si quando nobis nunc carmina nymphae

dicite, Pierides, nunc vestris vocibus Eglem

prodere et arguto meditamur tollere cantu.

En mihi turbati siluerunt murmura ponti

horridaque immitis posuerunt sibila venti.

COR.

Quo te cantantem, quo te via ducit euntem

Tityre? Ni pigeat, comitis cantabimus ambo.

TIT.

Quam mihi gratus ades, Corydon! Te nuper amoenas

quaesitum ad ripas Situlae iam linquere saltus

dilectos dudum, dilectaque carmina tristes

dixerunt pueri: nunc quo tibi tendere cura est?

COR.

Haec mihi quae geritur viridi sub tegmine pica

Herculis augustum didicit iam prodere nomen

innumerosque canit duro sub rege labores:

hanc domino ferimus, domino qui solus honores

Herculis egregios et nomina vera meretur.

TIT.

Felices pueri quibus hoc sub principe tuta

arva iacent! Non vos sinuoso vipera tractu

alligat aut torvi violentia dira leonis

exagitat trepidos, non vos rapit atra luporum

ingluvies, tuti tondent sua prata iuvenci

et tutae passim fontes et flumina circum

pascuntur pecudes et gramina laeta capellae;

vos quoque blanda quies viridique sub arbore somnus

detinet ad placidas vicini fluminis undas,

alite sub nivea magnoque sola Tonanti

fertque refertque faces et turbida fulmina portat,

et deus Herculeo tutatur nomine campos,

nec tristes acies nec praelia dura timetis.

COR.

Non alias virides maiori pondere ramos

grandia suppositis traxerunt poma columnis,

ante nec aut pecudes maiori candida partu

pignora protulerunt, toties nec foeta capella.

Herculis adventu surgentia gramina campo

creverunt, placidae placidis in montibus umbrae.

Illi notus ego, nobis sunt munera ab illo

tigridis exuviae cinctumque virentibus olim

hoc hederis baculum, nunc gestans aurea texta.

TIT.

Magna dedit nec tanti, Corydon, te muneris umquam

immemorem esse decet, non si tibi longa dabuntur

saecula cornicis, vivacis saecula cervi.

COR.

Tityre, tunc madido frondebunt cana decembri

lilia, tunc gelidis rorabit nubibus ardens

Sirius et tardi properabunt claustra Bootae

cum meus ille meo labetur pectore divus.

TIT.

Si libet, hunc ambo pariter cantemus: et ille

me quoque consimili nexu constrinxit amoris

quantum non hederae vitem, non vitis amicam

brachia fundentem quae circum amplectitur ulmum.

COR.

Quid faciam? Princeps laudari dignus, at ingens

gloria praecipuis iam dudum ornata triumphis

cum subit, imbelles trepidant nova pondera Musae.

TIT.

Incipe quae quondam prima te luce canentem

sensimus arguti gelida de rupe Capelli:

"Plaudite, Hamadryades, viridique ex arbore sertum

implicet errantes per candida colla capillos,

nam meus Alcides patrias remeavit ad arces,

plaudite, iucundo resonent sua littora plausu!"

COR.

Non indigna petis, sed nobis tendere ad urbem

est opus et domino ferre haec munuscula nostro;

nunc etiam medio Titan subvectus Olympo

tollitur et timeo ne longis tempora desint

versibus, aut nigra rumpantur carmina nocte.

TIT.

Est iter huc etiam nobis, nam poma favosque

hos Mutinam ferimus: tecum veniemus ad urbem

et, quando iuvenes ambo, cantemus euntes.

COR.

Cantemus cecini dudum quae carmina dum me

spectaret placido cantantem lumine princeps:

"Florida lascivi redierunt tempora veris

et frondosa virent surgentis brachia silvae,

picta colorato variatur gramine tellus

puraque desertis decrescunt flumina ripis.

Nunc decet urgentes animi deponere curas

et comptum varia crinem cohibere corona,

nunc decet ad festas iuvenem lusisse choreas:

sparge rosam et placidi veniant bona numina Bacchi!"

Vel quae iamdudum nymphis modulata canebam

frigida qua celeris labuntur flumina Circae:

"Mollis Amor blanda perfusus membra quiete

accubat et placidum suspirat naribus ignem,

spicula nequicquam nullo custode sub alta

fixa iacent pinu: celeres properate, Napaeae,

ite simul, roseae Dryades, rapite arma suisque

praelia temnentem puerum configite telis!"

TIT.

Dum te rura tenent, Corydon, tibi numina fontis

Castalii varias vario de flore corollas

texunt et liquida laudant tua carmina voce.

COR.

Quid faciam? Semper ferulis componere vites,

semper et adiunctis componere vitibus ulmos,

errantes pecudes longis servare diebus,

et piget et duro res vix toleranda labore est.

Sed procul ad veteris videor mihi compita quercus

cernere equos equitesque: en aspicis? Ille superbum

cornipedem vexans, cui splendet proxima Phoebo

aurea caesaries, cui dulcia lumina fulgent,

ille Sigismundus domini germanus; at ecce

lux mea progreditur: ceu sidere purior omni

Lucifer aurato depellit nubila vultu.

En vicinus adest, pariter properemus ad illum.

X

Matthaei Mariae Boiardi comitis Orpheus incipit.

Si mea lascivis, princeps invicte, Thalia

carminibus stridens castas offenderit aures,

da veniam: primis tibi talia ludimus annis,

dum faciles versus et mollia verba canentem

oblectant, blando dum mens torquetur amore.

Tempus erit cum te victricia signa gerentem

laeta triumphali celebrabunt carmina cantu,

at nunc coepta canam. Crudelia numina nymphae

formosum nitidis puerum rapuere sub antris,

qui comes Alcidae fatales ire per undas

ausus erat, tumidos cum fluctus finderet Argo.

Arreptum clari proceres flevere, sed omnes

ante alios magno ploratus ab Hercule fertur:

non illum comites, non illum blandus Iason

eruere inde valent solitoque avertere luctu,

sed gemit et carum deiecto perditus ore

ardet Hylam et moestis exposcit vocibus illum.

Quin etiam pharetras et torvi magna leonis

tegmina et horrentis fortissima robora clavae

fregisse et fluctu referunt mandasse marino.

Quas non blanditias, quae non solamina dixit

Threicius vates moturaque verba leaenas?

Ille etiam dulci pereuntem flectere cantu

nixus et impulsis lacrimas expellere chordis,

sed neque Pierii cantus nec carmina flentem

ulla movent, quamquam zephyris spirantibus aequor

constitit et fixo stupuerunt aequore venti,

quamquam continuis torpentia saxa pruinis

dulciaque arguti senserunt carmina montes,

securas placidi capreas fovere leones,

et trepidae medio volucres haesere volatu.

Ille, Estense decus, patriae non inscius artis,

venturosque dies et saecula nostra canebat.

"Quid gemis, Alcide? - dixit - tua nomina tellus

audiet Argoo nondum religata rudente,

te gelidi rapto memorabunt vellere Colchi,

torrida te Libyae rapto Busiride, et olim

pastor ab edomito dives remeabis Hibero;

adde quod hoc nomen sese fortissimus heros

induet, armato cui non impune superbus

occurrat Mavors, cui non Ledaeus ovanti

certet equis Castor, celeri nec Delia cursu.

Felices populi, felicia tempora! Vobis

delicium humanae servarunt sidera gentis.

Illi praecipuas certabunt addere dotes

concordes Parcae: non illum pulcher Apollo

exuperet forma, docto non pectore Pallas.

Illius et variae vestigia lambere lynces

cogentur, domitusque deum venerabitur orbis,

quamvis terribili clava spolioque leonis

Lernaeoque carens saturata felle pharetra.

Nascere, vera deum soboles, quo principe rursus

Herculis Hesperiae celebrabunt nomina gentes,

nascere, purpureis plaudet tibi Iuppiter alis

et dabit ingentes regno superaddere terras

antiquo; neque enim sinuoso flumine cincta

arva Padi, nec te niveis concreta pruinis

ardentem gelidi capient dumeta Lonati,

nec latus Hadriaco pulsatum turbine nec qua

frigida saxosas perstringit Lentia ripas.

Gaude igitur tantum felix geniture nepotem

Alcide, raptumque suis concede Napaeis

tandem sanus Hylam. Quid flentia lumina torques

altaque laxato suspiria pectore ducis?

Tune ille immenso cuius sub robore quondam

concidit Argivi populatrix belua saltus,

cuius terrigenae vultum tremuere gigantes

Antaeusque Libys? Nunc si te Monicus alta

rupe iacens flentem videat, si turbidus ira

Ileus fractaque horrendus ab ilice Roethus,

quam pudeat victos! Muliebri insistere luctu

sit pudor et tenero tantum cessisse dolori."

Orpheus haec olim, sed nunc mihi carmine vero

cantandus venies. Linquam virgulta Lycaei

et nemus et pecudes, teque horrida bella gerentem

dicam, seu puero propior certare duello

ausus es ancipiti, cum te Pandonius heros

robore confisus praestanti et fortibus annis

liquit et impulsis convertit terga lupatis

cornipedem crebris pavidum calcaribus urgens;

seu cum ludus erat iuvenum procurrere in hastis

ingentem ut tuleris ingenti robore remum,

tollere humo quem vix poterant impune gementes:

vidit Parthenope, populi videre ducesque,

notus et Herculeo servatur nomine remus.

Magna quidem sunt haec, sed enim puerilia. Quid cum,

iam iuvenis, iam vir Siculos Calabrumque fugacem

disicis, et viso trepidant adamante cohortes

Aragonum, cum rex castris Sarnoque relicta

Apula veloci transmisit pascua cursu?

Ista canam, vel quae gestis maiora parantur

gesta tibi. Ingentes, aderint si bella, triumphos

auguror: augurium non hoc mihi pandit Apollo

nec vaga Cirraeo vates seclusa sub antro,

sed tua iam caelo et terris bene cognita virtus.

Interea has stabulis pergam mandare capellas,

quando umbrae ingentes nec tutum degere silvis

luce sub extrema, ne forte aut turba luporum

ingruat aut imbres subiti. Cras altera reddam

munera: maiori cantandus carmine surgis.

red. G

Orpheus

Si mea lascivis, princeps invicte, Thalia

carminibus stridens castas tibi verberat aures,

da veniam: primis tibi talia ludimus annis,

dum faciles versus et mollia verba canentem

oblectant, blando dum mens torquetur amore.

Tempus erit cum te victricia signa gerentem

nostra triumphali celebrabunt carmina cantu,

at nunc coepta sequar. Crudelia numina nymphae

formosum nitidis puerum rapuere sub antris

qui comes Alcidae fatales ire per undas

ausus erat, timidos fluctus cum finderet Argo.

Abreptum clari proceres flevere, sed omnes

ante alios magno ploratus ab Hercule fertur:

non illum comites, non illum blandus Iason

eruere inde valent solitoque avertere luctu,

nam gemit et carum deiecto perditus ore

clamat Hylam et moestis exposcit vocibus Hylam.

Quin etiam pharetras et torvi magna leonis

tegmina et horrentis fortissima robora clavae

fregisse et fluctu referunt mandasse marino.

Quas non blanditias, quae non solamina dixit

Threiicius vates moturaque verba leaenas?

Ille etiam dulci pereuntem flectere cantu

nixus et impulsis lacrimas expellere chordis,

sed neque Pierii cantus nec carmina flentem

ulla movent, quamquam zephyris spirantibus aequor

constitit, et fixo stupuerunt aequore venti

e gelidis quamquam torpentia saxa pruinis,

dulciaque arguti senserunt carmina montes,

securas placidi capreas fovere leones

et trepidae medio volucres haesere volatu.

Ille, estense decus, patriae non inscius artis,

venturosque dies et saecula nostra canebat.

"Quid gemis, Alcide? - dixit - tua nomina tellus

audiet argoo nondum religata rudente,

te gelidi rapto memorabunt vellere Colchi,

torrida te Libyae rapto Busiride, et olim

pastor ab edomito dives remeabis Hibero;

adde quod hoc nomen sese fortissimus heros

induet, armato cui non impune superbus

occurrat Mavors, cui non Laedeus ovanti

certet equis Castor, celeri nec Delia cursu.

Felices populi, felicia tempora! Vobis

delicium humanae servarunt sidera gentis;

illi praecipuas certabunt addere dotes

concordes Parcae: non illum pulcher Apollo

exuperet forma, docto non pectore Pallas.

Illius et varia vestigia lambere lynces

cogentur, dominusque virum venerabitur orbis;

terribili ille licet clava spolioque leonis,

Lernaeo et careat saturata felle pharetra.

Nascere, magna ducum soboles, quo principe rursus

Herculis Hesperiae celebrabunt nomine gentes,

nascere, namque tibi plaudet Iovis armiger alis

et dabit ingentes regno superaddere terras:

non etenim antiqui strepitanti flumine cincta

arva Padi, nec te niveis concreta pruinis

ardentem gelidi capient dumeta Lunati,

nec latus Hadriaco pulsatum turbine nec qua

frigida saxosus perstringit Lentia ripas.

Gaude igitur felix tantum geniture nepotem

Alcide, raptumque suis concede Napaeis

tandem sanus Hylam. Quid flentia lumina torques

altaque laxato suspiria pectore ducis?

Tune ille immenso cuius sub robore quondam

concidit argivi populatrix bellua saltus,

cuius terrigenae vultum tremuere gigantes

Antaeusque Libys? Muliebri insistere luctu

sit pudor et tenero tantum indulsisse dolori".

Orpheus haec olim, sed nunc mihi carmine vero

cantandus venis. Linquam virgulta Lycaei

et nemus et pecudes, teque horrida bella gerentem

dicam, seu puero propior certare duello

ausus es ancipiti, cum te Pandonius heros

robore confisus nimio, confisus et annis,

liquit et obversis convertit terga lupatis

cornipedem crebris pavidum calcaribus urgens;

seu cum ludus erat iuvenum percurrere in hastis

ingentem ut tuleris ingenti robore remum,

tollere quem poterant nixi vix unus et alter:

Parthenope hoc vidit, populi videre ducesque,

illeque ab Herculeo signatur nomine remus.

Magna quidem sunt haec, iuvenis sed facta. Quid autem

cum vir, cum ductor Siculos Calabrumque fugacem

disiicis, et viso trepidant adamante cohortes

Aragonum, cum rex castris Sarnoque relictis

Apula veloci transmisit pascua cursu?

Ista canam vel quae gestis maiora parantur

gesta tibi. Ingentes, aderint si bella, triumphos

auguror: augurium non hoc mihi pandit Apollo

nec vaga Cirrhaeo vates seclusa sub antro,

sed tua iam caelo et terris bene cognita virtus.

Interea has stabulis pergam mandare capellas,

quando umbrae ingentes nec tutum degere silvis

luce sub extrema, ne forte aut turba luporum

ingruat aut imbres subiti. Cras altera reddam

munera: maiori cantandus carmine surgis.